ไส้เดือนฝอย (Nematodes)
ไส้เดือนฝอย เป็นสิ่งมีชีวิตขนาดเล็กรูปร่างคล้ายเส้นด้าย มีผิวหนังหยาบ ไส้เดือนฝอยมีมากมายนับพันชนิดและส่วนใหญ่อาศัยอยู่ในดิน แต่มีประมาณ 100 กว่าชนิด อาศัยอยู่ในที่ต่างๆหลายชนิดทำลายพืชและเป็นปัญหาที่ร้ายแรงในหลายพืชนอกจากนั้นหลายชนิดเป็นพยาธิของคนและสัตว์และทำให้เกิดโรคร้ายแรงเช่น โรคริเวอร์บลายด์เนส (river blindness) ในแอฟริกาตะวันตก ไส้เดือนฝอยหลายชนิดเป็นตัวเบียนของแมลง
มีความสัมพันธ์หลายแบบระหว่างไส้เดือนฝอยและแมลง แต่ในแง่ของการควบคุมโดยชีววิธี ปัจจุบันมีเพียงไส้เดือนฝอย 2 กลุ่ม ที่มีความสำคัญได้แก่ ไส้เดือนฝอยเมอมิธิด (Mermithid) และ ไส้เดือนฝอยแรบดิติด (Rhabditid) แม้ว่าไส้เดือนฝอยมีความหลากหลาย แต่วงจรชีวิตคล้ายคลึงกันคือ หลังจากระยะไข่ จะเป็นระยะตัวอ่อน 4 ระยะ หนึ่งระยะหรือมากกว่าหนึ่งระยะจะอาศัยอยู่ภายนอกเหยื่ออาศัย เรียกว่า ระยะมีชีวิตอิสระ (free-living stage) ซึ่งระยะนี้ไส้เดือนฝอย จะเสาะหาเหยื่ออาศัย เรียกว่า ระยะเข้าทำลาย (infective stage) ระยะเข้าทำลายจะเป็นระยะอิสระ แต่ระยะอิสระไม่ใช่ระยะเข้าทำลายเสมอไป ในไส้เดือนฝอยหลายชนิดระยะเข้าทำลายเพียงแค่สามารถเคลื่อนที่อย่างอิสระในน้ำ เช่น ว่ายผ่านน้ำในดินเพื่อหาเหยื่ออาศัย ไส้เดือนฝอยเจริญเติบโต อยู่ภายในเหยื่อ อาศัยหลายระยะในบางชนิดไส้เดือนฝอยจะออกจากแมลงอาศัยและเป็นตัวเต็มวัยในดิน ในขณะที่บางชนิดเป็นตัวเต็มวัยและขยายพันธุ์ภายในตัวเหยื่อและรุ่นลูก จะแพร่กระจาย ออกจากตัวเหยื่อ ในบางกรณีตัวเต็มวัยเป็นกระเทย (Hemaphrodite) คือ มีอวัยวะของเพศผู้และเพศเมียในตัวเดียวกัน และสามารถผสมตัวเองเพื่อผลิตไข่ที่สมบูรณ์ได้ แต่ในหลายชนิดมีการแยกเพศ และมีการขยายพันธุ์แบบมีเพศ
ไส้เดือนฝอยชนิดต่างๆ
วงจรชีวิตของไส้เดือนฝอยมีความหลากหลาย แต่ในจุลสารฉบับนี้ จะกล่าวถึงเฉพาะไส้เดือนฝอย เมอร์มิธิดส์ และแรบดิติดส์
ไส้เดือนฝอยเมอร์มิทิดส์ (Mermithids)
เป็นไส้เดือนฝอยกลุ่มใหญ่ที่เข้าทำลายเหยื่อได้กว้างขวางทั้งที่อาศัยอยู่ในน้ำและบนบก เป็นไส้เดือนฝอยที่ต้องอาศัยและขยายพันธุ์ในเหยื่ออาศัยเท่านั้น (Obligate parasites) และไม่สามารถมีชีวิตที่ครบวงจรอย่างอิสระภายนอกตัวเหยื่อ ตัวอ่อนวัยที่สอง เป็นระยะมีชีวิตอิสระที่เข้าทำลายเหยื่อโดยเจาะผ่านผนังตัวแมลงเข้าไป เมื่อเข้าไปในเหยื่อแล้ว ไส้เดือนฝอยจะดูดซึมเอาธาตุอาหารและเจริญเติบโตผ่านเข้าวัยที่ 3 และ 4 ของระยะการเจริญเติบโต เมื่อถึงวัยที่ 4 ปริมาณของมัน ก็เกือบจะ อยู่เต็มช่องว่างภายในตัวเหยื่อทำให้ตัวเหยื่อบวมพอง ตัวอ่อนจะออกจากแมลงอาศัยโดยเจาะผ่านผนังลำตัวทำให้ผนังลำตัวแตกและทำให้เหยื่ออาศัยตาย หลังจากออกมาสู่ สิ่งแวดล้อมภายนอก ไส้เดือนฝอยจะเติบโตเป็นตัวเต็มวัย มีทั้งเพศผู้เพศเมียซึ่งจะผสมพันธุ์และผลิตไข่เพื่อขยายพันธุ์ต่อไป
ไส้เดือนฝอยแรบดิติดส์ (Rhabditids)
ไส้เดือนฝอยแรบดิติดส์ เป็นกลุ่มที่มีความสำคัญมากสำหรับการนำไปใช้ในการควบคุมโดยชีววิธีและสามารถผลิตเป็นปริมาณมากในเชิงทางการค้าด้วย ไส้เดือนฝอย ภายในกลุ่มนี้ ชนิดที่ทำลายแมลงจะมีอยู่ 2 สกุล คือ สกุล Steinernema ซึ่งเดิมใช้ชื่อ Neoplectana และอีกสกุล คือ Heterorhaditis ทั้งสองสกุลมักเรียกกันว่า ไส้เดือนฝอยที่เป็นโรคของแมลง (Entomopathogenic nematode) ไส้เดือนฝอยแรบดิติดวัย 3 จะเป็นช่วงมีชีวิตอิสระ จะเข้าทำลายเหยื่อทางปาก หรือทางทวาร และเข้าไปที่ช่องว่างในลำตัวผ่านผนังกระเพาะและปล่อยแบคทีเรียชนิดหนึ่งจะเพิ่มจำนวนในช่องว่างในตัวของแมลงและเพราะแบคทีเรียหรือพิษที่แบคทีเรียผลิตขึ้นมาจะทำให้ แมลงตายภายในระยะเวลาประมาณ 48 ชั่วโมง ตัวไส้เดือนฝอยเองไม่ใช่สาเหตุของการตายของแมลงอาศัย นอกจากจะมีจำนวนมากจริงๆ เท่านั้น
ตัวอ่อนไส้เดือนฝอย จะดูดกินสารอาหารต่างๆ ของร่างกายแมลงที่ย่อยสลายจนกระทั่งธาตุอาหารหมดและมันก็จะเปลี่ยนเป็นชีวิตอิสระหรือระยะเข้าทำลาย และ แพร่กระจายเพื่อค้นหาเหยื่อต่อไป (ภาพที่ 7 แสดงวงจรชีวิตของไส้เดือนฝอยสกุล Heterorhabditis)
การทำงานเกี่ยวกับไส้เดือนฝอย
เราอาจมองเห็นไส้เดือนฝอยจากผนังลำตัวของแมลงที่ถูกทำลาย ซึ่งอาจมีรูปร่างบิดเบี้ยวหากถูกไส้เดือนฝอยพวกเมอร์มิธิดทำลาย ในกรณีของ การถูกทำลาย โดยไส้เดือนฝอยแรบดิติด เหยื่อจะเปลี่ยนสีและตายเพราะปฏิกิริยาของแบคทีเรียและเหยื่อกลายเป็นสีเหลืองหรือสีน้ำตาล (Steinernema) หรือสีแดงอิฐ (Heterorhabditis) ขนาดของไส้เดือนฝอยอาจทำให้รู้ได้ถึงประเภทของไส้เดือนฝอย เช่น ไส้เดือนฝอยที่มีความยาวมากกว่าเหยื่อหลายเท่า และมีสีขาวน่าจะเป็น ไส้เดือนฝอยเมอร์มิธิด ซึ่งอาจมีขนาดยาว 1-30 ซม. สำหรับไส้เดือนฝอยแรบดิติด ในระยะชีวิตอิสระหรือระยะที่เข้าทำลายมีขนาดยาวที่สุดเพียงประมาณ 1 มม. เท่านั้น
การเปลี่ยนแปลงสีผิวของเหยื่ออาศัยที่เกิดจากแบคทีเรีย ก็เป็นสิ่งที่ใช้ในการวินิจฉัย ไส้เดือนฝอย แรบดิติดกินแบคทีเรียและเนื้อเยื่อของเหยื่อที่สลายตัว ดังนั้น จึงสามารถ เลี้ยงได้ในวุ้นอาหาร แต่จำเป็นต้องเพิ่มเชื้อแบคทีเรียบริสุทธิ์ที่เกี่ยวข้องให้กับไส้เดือนฝอย
ระยะที่ยุ่งยากที่สุดในวงจรชีวิตของไส้เดือนฝอยทำลายแมลงก็คือระยะช่วงมีชีวิตอิสระ เราอาจเก็บระยะตัวเต็มวัยหรือระยะไข่ของไส้เดือนฝอยเมอร์มิธิดและตัวอ่อนวัย 3 ของไส้เดือนฝอยแรบดิติดไว้ได้เป็นระยะเวลาหลายเดือนในอุณหภูมิ 5-15 ๐C หากคุณรักษาไข่ให้ชื้นและตัวอ่อนในน้ำที่สะอาด
|
ตัวอย่าง ไส้เดือนฝอย |
|
|
ภาพ วงจรชีวิตของไส้เดือนฝอยสกุล Heterorhabditis
 |
|
|
|
|
|
|
|
|
